С.Аварзэд

СОНОМЫН АВАРЗЭД
/1922 – 1989/ 1922 онд Говь-Алтай аймгийн Цогт сумын нутаг Баян-Өндөр хэмээх газар төржээ. С.Аварзад 1937-1941 онд ЗХУ-ын Эрхүү хотод зоо-мал эмнэлгийн техникумд, хожим Москва хотод Олон улсын харилцааны дээд сургуульд тус тус суралцаж дүүргэн малын бага эмч, олон улсын хууль зүйчийн мэргэжил эзэмшсэн байна.
1941-1944 онд Говь-Алтай аймагт малын бага эмч, 1944-1945 онд Мал аж ахуйн Яаманд малын бага эмч, орчуулагч, 1953-1954 онд Улсын прокурорын орлогч, 1954-1955 онд Засгийн газрын зохион зааварлах хэлтсийн дарга, 1955 -1957 онд БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн орлогч даргын албыг хашиж байжээ. 1954, 1958 онд Ардын Их хурлын депутатаар хоёр удаа сонгогджээ.
ГЯЯ-нд Ерөнхий нарийн бичгийн даргын туслахаар 1952-1953 онд, ГЯЯ-ны сайдаар 1957-1958 онд, БНУАУ-д элчин сайдаар 1959-1960 онд тус тус ажилласан билээ. С.Аварзэд 1989 онд өвчний улмаас ертөнцийн мөнх бусыг үзүүлжээ......

Энэ хүний тухай олж мэдэх талаар баримт материал хайсан боловч үүнээс өөр юм олсонгүй.Жинхэнэ эх орон ч хүмүүсээ эх орон нь иймэрхүү маягаар санан дурсаж байхад маш их харамсалтай л санагдаж байна.Их гүрний дээрэнгүй бүдүүлэг шахалтын эсрэг эх орныхоо үнэт газар шороог хамгаалсныхаа төлөө ажил албанаас халагдаж ,доромжлогдон хэлмэгдэж байсан тэрээр хойч үейинхэн ь түүний талаар ийм ойлголттой байгааг харвал ямархүү байх бол.Түүний авч үлдсэн Асгатын мөнгөний орд л гэхэд Монгол улс ямар их нөөц баялагаа харийнханд найр тавин алдаж байсны баримт болж байна.Сономын Аварзэд гэдэг энэ хүнд эх орон газар шороондоо үнэнч байсных нь төлөө эх орон нь санан дурсаж гавьяа зүтгэлийг нь үнэлэх учиртай.Х.Чойбалсанг олон юманд буруутгадаг болов ч түүний тусгаар тогтнол эх орноо гэсэн сэтгэл түүнийг хоч үейинхний нь өмнө зөвтгөдөг билээ.Харин тухайн үед С.Аварзэдийн авч үлдэх гэсэн газар шороог өчүүхэн албан тушаал горьдсон Ю.Цэдэнбал .Цэнд нарын хүмүүс бусдад найр тавин өгсөнийхөө төлөө түүхийн өмнө ямар ч хариуцлага хүлээгээгүй билээ.Саяхан УЙХ ийн гишүүн Х.Баттулгын бичсэн "С.Аварзэдийн авч үлдсэн Асгат" бичсэн нийтлэлээс оруулж байна.Бид эх оронч хүүгээ санан дурсаж байх ёстой учраас л энэ тухай дахин сануулж байгаа юм аа.

Жинхэнэ эх орончид хаа байна

Эдүгээ амьтны шуналд өртөөд, хэл аманд орооцолдоод байгаа Асгатын мөнгөний ордыг Сономын Аварзэд хэмээх эх оронч авч үлдсэнийг дурсах хүн цөөхөн болжээ. Урианхайн хязгаар гэж Богд хаант Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт багтаж байсан газар Зөвлөлтийн хяналтад шилжсэнээс улбаалан хилийг тодотгон тогтоох хэлэлцээр БНМАУ, ЗСБНХУ-ын хооронд 1957 оны намар эхэлжээ. Монголыг төлөөлж, хилийн хэлэлцээр хийх төлөөлөгчдийн даргаар ГЯЯ-ны сайд Сономын Аварзэд томилогдсон байна. (СНЗ-ийн 458 дугаар тогтоол, МАХН-ын УТТ-ны 387 дугаар тогтоол үз) Зөвлөлтийн талаас В.М.Молотов хэлэлцээг удирдах болжээ. Архивын материалаас үзэхэд хоёр сар хагас үргэлжилсэн хэлэлцээр анхнаасаа маргаантай, хурц ширүүн тэмцэл дунд өрнөж, өөрсдийн байр суурийг хамгаалж, Сономын Аварзэд 13, В.Молотов 11 удаа үг хэлжээ.

В.Молотов “Монголын газар нутгаас баруун талдаа Асгатын оройгоос Их Соёны нуруу хүртэлх 3-40 км өргөн, 300 орчим км урт газрыг ЗХУ-д таслан өгөхийг” шаардсан байна. Хариуд нь, Сономын Аварзэд “Энэ хил бол дээр үеэс уламжлан ирсэн түүхэн хил. Хилийг өөрчлөх шаардлага байхгүй” гэжээ. Ингээд хэлэлцээр мухардалд орж 1958 оны эхээр Н.Хрущев “МАХН-ын Төв Хороонд” гэж хаягласан цахилгаан утас ирүүлсэн байна. Түүн дээр “Танай Гадаад хэргийн сайдын араншин Москвагийн гайхшралыг төрүүлж байна шүү” гэж сануулсан, занасан өнгөөр бичсэн зүйлс байсанд Ю.Цэдэнбал сандарч, “Энэ асуудлыг Зөвлөлт-Монголын найрамдлын амьсгалаар шийдвэрлэх хэрэгтэй. Манай хоёр улсын хооронд шийдвэрлэж болохгүй асуудал байгаагүй. Ялангуяа одоо үед бүр ч байж болохгүй” гэжээ. Сономын Аварзэд “ЗХУ Монголын нутгаас авах гэж байгаа нь эзэрхэг түрэмгий хаант Орос улсын замаар замнаж буй хэрэг” гэсэн нь түүнийг буруутгах далим болж, төдөлгүй Сономын Аварзэдийг хилийн хэлэлцээр хийх төлөөлөгчдийн тэргүүнээс чөлөөлжээ. Ингээд “Зөвлөлтийн эсрэг үзэлтэн” нэр зүүж, ГЯЯ-ны сайдын үүрэгт ажлаас зайлуулан тээврийн жолооч болгосон байна.

Yүний дараахнаас оросууд бяцхан буулт хийж, 84 хавтгай дөрвөлжин км газрыг Монголд үлдээхээр болсон нь өнөөдөр бидний харамлаад, бусдын шунаад байгаа Асгатын мөнгөний орд ажээ. Тэр цагт Асгатад мөнгө байгааг мэдсэн бол тэд үлдээхгүй хамах байсан болов уу.